جشن مهرگان

می‌توانید پادکست جشن مهرگان را به جای خواندن این نوشته‌ی بلند گوش کنید.

در سالنمای کهن ایرانی همان‌گونه که هر ماه نامی دارد روزها نیز دارای نام هستند. نام 12 روز با ماه‌ها ‌هم‌نام است. هر گاه نام روز با ماه همسان می‌شد جشن بزرگی برگزار می‌کردند. برای نمونه در روز فروردین از ماه فروردین، در روز اردیبهشت از ماه اردیبهشت و در روز مهر از ماه مهر جشن‌های ماهانه‌ی بزرگی بر پا می‌شده است. امروزه هم زرتشتی‌ها این جشن‌ها را با شکوه برپا می‌دارند و از فرهنگ نیاکانشان پاسداری می‌کنند. دین زرتشتی را می‌توان تنها دینی دانست که در آن هیچ آیین اندوه‌باری دیده نمی‌شود و پیروانش در تلاشند همواره شادمان باشند زیرا اندوه را کرداری ناپسند و اهریمنی می‌دانند این شادمانی در سراسر زندگی یک زرتشتی نهادینه شده است.

در گاه‌شمار کهن میهنمان شانزدهم مهر یا همان روز مهر از ماه مهر، آغاز جشن مهرگان است. این روز برابر 10 مهر یا 2 اکتبر در گاه‌شمار کنونی است. جشن مهرگان دومین جشن بزرگ ایران پس از نوروز و یکی از کهن‌ترین جشن‌های میهنی و دینی ایران است که گذر روزگار نتوانسته آن را به زندان فراموشی بیاندازد. نیاکان ما نوروز را یادگار جمشید جم و جشن مهرگان را یادگار فریدون دو شاهنشاه بزرگ ایران‌زمین می‌خوانده‌اند. پژوهشگران بر این باورند که مردم ایران مهرگان را از هزاره‌ی دوم پیش از زایش عیسی مسیح برگزار می‌کرده‌اند.

واژه‌ی مهر، میترا یا میثرا دارای چم‌ها یا معنی‌های گوناگون است که پرکاربردترین آن‌ها خورشید، دوستی و پیوند است هم‌چنین مهر به چم نگهبان‌ پیمان و سزادهنده‌ی پیمان‌شکنان و دروغ‌گویان است

جشن مهرگان در 6 روز پیاپی برگزار می‌شود این جشن از ده مهرماه کنونی آغاز و در پانزدهم مهرماه به پایان می‌رسد آغاز جشن را مهرگان کوچک یا خُرد و پایانش را مهرگان بزرگ یا ویژه می‌نامند.

زرتشتیان در روز مهر از ماه مهر به آتشکده و نیایشگاه‌ها می‌روند، با خوراک‌های ویژه‌ از یک‌دیگر پذیرایی می‌کنند و با نیایش و برنامه‌های فرهنگی مانند سخنرانی‌های آیینی، شاهنامه‌خوانی و سرود، جشن مهرگان را با شادی برپا می‌دارند.  آن‌ها خوان یا سفره‌ی ویژه‌ای می‌گسترند که در آن آتشدان، آینه، گل و  سبزه، میوه‌های گوناگون به ویژه انار، سیب و انگور،  شیرینی و آجیل و نیز ترازو به نشانه‌ی داد به چشم می‌خورد.

جشن مهرگان سه ریشه‌ی کیهانی، پیشینه‌ای و دینی دارد.

ازدیدگاه کیهانی یا نجومی مهرگان چند روز پس از آغاز ترازینه‌ی پاییزی (اعتدال پاییزی) جشن گرفته می‌شود و هنگام برداشت کشاورزی است جشن مهرگان جشنی برای برداشت کشاورزها بوده است کشاورزها با به پا داشتن این جشن برداشت کشته‌ی خود را از زمین آغاز می‌کردند.

 از دیدگاه پیشینه‌ای جشن مهرگان یادآور پیروزی نیروی داد و راستی بر آرتش دروغ و ستمگری است

هزاران سال پیش از ما پادشاهی ستمگر به نام آژی دهاک بر ایران زمین پادشاهی می‌کرد مردم از کارهای آژی‌دهاک به ستوه آمده بودند. سرانجام آهنگری به نام کاوه به پا می‌خیزد پارچه‌ی چرمین آهنگریش را به نیزه‌ای می‌زند و مردم را به پشتیبانی از فریدون و جنگ با آژی‌دهاک فرا می‌خواند سرانجام فریدون در نبرد بر آژی‌دهاک پیروز می‌شود و او را در دماوند زندانی می‌کند.

این چنین داد و نیکی بر ستمگری و پلیدی پیروز می‌شود. فریدون که از دودمان پیشدادی‌ها بود به پادشاهی می‌رسد و مردم این روز را جشن می‌گیرند و از آن هنگام این رخداد را جشن مهرگان می‌نامند. فریدون در روز نخست جشن مهرگان بر آژی‌دهاک پیروز شد و در ششمین روز او را در دماوند زندانی کرد. فردوسی سراینده‌ی نامی ایران در بخشی از شاهنامه در این باره چنین سروده است:

فریدون چو شد بر جهان کامگار / ندانست جز خویشتن شهریار

به رسم کیان تاج و تخت مهی / بیاراست با کاخ شاهنشهی

به روز خجسته سر مهر ماه / به سر برنهاد آن کیانی کلاه

ابوریحان بیرونی هم در نسک (کتاب) آثارالباقیه می‌نویسد: در روز مهرگان فرشتگان به یاری کاوه آهنگر شتافتند و فریدون به تخت شاهی نشست فریدون آژی‌دهاک را در کوه دماوند زندانی کرد و مردمان از گزند او برهانید.

جشن مهرگان از دیدگاه دینی نخست به دست پیروان دین مهرپرستی برپا می‌شده همان‌گونه که می‌دانید پیش از پیامبری زرتشت و پیدایش دین زرتشتی، آریایی‌ها به پرستش خداهای گوناگون باور داشتند نام یکی از این خداوندان میترا بود. میترا به چمِ نگهبانِ پیمان است. پیروان میترا بر این باور بودند که خدایشان نگهبان هر پیمانی است که میان مردم بسته می‌شود و اگر کسی پیمانش را بشکند میترا او را به سزای کارش می‌رساند. به کسانی که پیمانشان را می‌شکستند میترا دروج (میترا دروغ) گفته می‌شد و باور داشتند که چنین کسانی بزرگترین گناه را انجام داده‌اند. با گذر روزگار میترا خدای جنگ و آشتی شد و جنگ‌جویان برای پیروزی از او یاری می‌خواستند و هنگام آشتی با نام او میان خود پیمان دوستی می‌بستند.

در هنگام پیامبری زرتشت نیز این جشن هم‌چنان پابرجا ماند و برگزار شد شاید برای شما این پرسش پیش بیاید که چرا زرتشت که پیامبری یکتاپرست بود از برگزاری این جشن که چنین پیشینه‌ی دینی دارد جلوگیری نکرد؟

در پاسخ باید یادآور شویم که هر پیامبری در برخورد با منش، روش و کردارهای پیش از خود سه کار را انجام می‌داده است:

نخست:  روش‌ها، آیین‌ها و کردارهای پسندیده و نیک که از گذشته میان مردمان بوده را پاس می‌داشته است.

دوم:  مردم را از روش‌ها و کردارهایی که بد، ناپسند و زیان‌بار بود دور می‌ساخته است.

سوم: آیین‌ها، کردارها و کارهای نیکی که پروردگار به گسترش آن‌ها فرمان می‌داده را به مردم می‌آموخته است.

زرتشت خود یک کشاورز بود و برگزاری جشن و شادی کشاورزان برای برداشت کشته‌هایشان  را نیاز می‌‌دید از سوی دیگر او پیامبری ایرانی بود او جشن‌های میهنی مردم خود را چون نوروز و مهرگان، جشن‌هایی نیک و مایه‌ی سربلندی ایرانی‌ها می‌دانست و برای نکوداشت نیاکانش برگزاری این جشن‌ها را پسندیده می‌دید.

او مردم را به نشکستن پیمان‌هایشان فراخواند و همواره به آن‌ها می‌گفت که از دروغ‌گویی پرهیز کنند زیرا که دروغ گناهی بزرگ است. در دین زرتشتی سخن از خدایان نیست و زرتشتی‌ها به یک خدای یکتا (اهورامزدا) باور دارند. در کیش زرتشتی مهر، ایزد یا فرشته‌ی نور، روشنایی، راستگویی، پیمان و دلیریست و زرتشتیان هر ساله در روز جشن مهرگان به بزرگداشت این روز می‌پردازند.

در بخشی از مهر یشت، که یادگاری از فرهنگ کهن نیاکان ایرانیان است، آمده است که : « ای زرتشت سپیتامَنِه! به مردم بیاموز که مهر و پیمان نشکنند. نه آن پیمانی که با هم‌کیشان خود بسته‌اند، نه آن‌که با کسان دیگر بسته‌اند، زیرا پیمان با هر کس بسته شود درست است و شکستن آن گناهی است بزرگ. چرا که پیمان شکنان شهر و کشور را به نابودی و تباهی می کشانند»

مهرگان افزون بر میترائیسم و مزداپرستی در دین‌ها و فرهنگ‌های دیگر نیز رخنه کرده است.

مردم بابل در هنگام برگزاری جشن مهرگان جشن باشکوهی به نام خدای آفتاب برپا می‌کرده‌اند. که برگرفته از جشن مهرگان در آیین مهرپرستی بوده است.

ارمنی‌ها نیز در ماه مهر، جشنی به نام مَهگان داشتند که برگرفته از مهرگان است.

با کشورگشایی هخامنشی‌ها آیین مهر به سرزمین‌های دیگر، مانند آسیای کوچک و رم گسترش یافت. در سده‌های نخست پیش از زایش مسیح آیین مهرپرستی به دست رومی‌ها در سراسر اروپا ، شمال آفریقا، و آسیای کوچک گسترش یافت و یکی از آیین‌های پرهوادار شد. در سده‌ی چهارم مسیحی کشور رم در کنستانتینوپول (قسطنطنیه یا استانبول امروزی) دین مسیحی را پذیرفت و از آن هنگام تلاش‌های بسیاری شد که دین مسیحی را جایگزین آیین مهر نمایند. پس، از برخی آیین‌های مهرپرستی در دین مسیحی بهره گرفته شد و مُهر مسیحی بودن بر آن‌ها زدند کار به آن‌جا رسید که روز زایش مهر و خورشید را که ۲۵ دسامبر بود به نام روز زایش مسیح جشن گرفتند.

 پادشاهان ایران همواره این جشن را با شکوه برگزار می‌کردند در دوران هخامنشی، اشکانی و ساسانی جشن مهرگان با آیین‌های ویژه‌ای در کاخ شاهان برگزار می‌شده است. شاه تاجی زرین با نشان خورشید بر سر می‌گذاشت. در دربار نخست موبدان موبد نیایش می‌کرده و پس از او پیک خجسته با خواندن ترانه‌های دلنشین پیرامون مهرگان برای شاه، کشور و مردم خوشی را آرزو می‌کرده است. خوان یا سفره‌ی ویژه‌ی مهرگان گسترده می‌کردند و مردم به نزد شاه می‌آمدند تا به شاه پیشکشی بدهند و از او پیشیاره بگیرند. در این روزها شاه و مردم تن‌پوش‌های تازه و رنگین بر تن می‌کرده‌اند و به پایکوبی و شادی می‌پرداختند. اگر کسی از دیگری دلخوری داشت آن را فراموش می‌کرد و با هم آشتی می‌کردند. مردم آیین گواه‌گیری یا ازدواج در این روز را بسیار فرخنده و نیکو می‌دانستند. اگر نوزادی در مهرگان زاده می‌شد نام‌هایی مانند مهرشاد، مهرداد و مهرنوش که واژه‌ی مهر در آن بود را برایش بر‌می‌گزیدند.

 آیا می‌دانید که کهن‌ترین جشن دلدادگی (عشق)، جشن مهرگان است؟!

امروزه همه‌ی مردم جهان با جشن ولنتاین آشنایی دارند و آن را به نام جشن دلدادگی می‌شناسند اما کهن‌ترین جشن دلدادگی مهرگان با پیشینه‌ای چند هزار ساله است.

سرایندگان و نویسندگان همواره از مهرماه و پاییز به نام موسم دلدادگی و عشق یاد می‌کنند زیرا واژه‌ی مهر به چم دوستی و پیمان بستن است. باری برخی می‌پندارند که سپندارمذگان جشن دلدادگان است اما این گونه نیست و جشن سپندارمذگان جشنی برای نکوداشت جایگاه بانو می‌باشد.